Prawo autorskie. Monopol autorski a korzystanie z cudzej twórczości
Kiedy i na jakich zasadach możemy korzystać z utworów w ramach prawa do cytatu, opracowania lub inspiracji? Jak te kwestie reguluje prawo autorskie i jakie zagrożenia niesie ze sobą wykorzystywanie cudzych utworów w sposób niedozwolony? Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych [1], „Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej”. Twórcą jest zawsze tylko osoba fizyczna, która stworzyła utwór, czyli obiekt będący przedmiotem prawa autorskiego. Wraz ze stworzeniem utworu na rzecz twórcy powstają zarówno prawa osobiste (niezbywalne [2]) jak i prawa majątkowe (zbywalne). Wyjątkowo autorskie prawa majątkowe mogą postać w sposób pierwotny na rzecz innych osób, niż twórca [3].
– NASZE SZKOLENIA –
– – – – – – – – – – – – – – –
Kontrola kuratorium i nadzór nad niesamorządowymi jednostkami oświatowymi
Termin: 8 maja 2024 godz. 16.00
Zakres: Kontrola z kuratorium, nadzór pedagogiczny, uprawnienia, obowiązki
Zapisy: Kontrola kuratorium i nadzór >>>
– – – – – – – – – – – – – – –
Aktualizacja dotacji oświatowych i roszczenia ws. błędnie naliczonej kwoty dotacji
Termin: 22 maja 2024 godz. 16.00
Zakres: Aktualizacja dotacji, podstawy prawne, poprawność stawki dotacji
Zapisy: Aktualizacja i roszczenia >>>
– – – – – – – – – – – – – – –
Standardy ochrony małoletnich w jednostkach oświatowych 2024. Wzór dokumentu
[Dostęp do nagrania szkolenia]
Zapisy: Standardy ochrony małoletnich >>>
– – – – – – – – – – – – – – –
Monopol autorski a przeniesienie praw do utworu
W myśl art. 17 pr.aut. „Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu”. Tak określony „monopol” twórcy w zakresie przysługujących mu autorskich praw majątkowych pozwala mu więc tymi prawami rozporządzać. Może zatem zawierać umowy przenoszące te prawa na inne osoby (art. 41 ust. 1 pr.aut.), a także umowy, na podstawie których inne osoby będą mogły z tych praw korzystać (tzw. licencja – por. art. 65-68 pr.aut.).
Twórczość zależna i dozwolony użytek utworów chronionych
Ustawa przewiduje jednak również inne sytuacje, niż wskazane w akapicie powyżej, w ramach których możliwe jest wykorzystywanie cudzych utworów. Dotyczy to tzw. twórczości zależnej oraz dozwolonego użytku utworów chronionych. W związku z powyżej poruszonymi kwestiami, zgodnie z tytułem niniejszego opracowania, kolejno omówione zostaną zagadnienia dotyczące pojęcia utworu (A), twórczości zależnej i inspirowanej (B) oraz dozwolonego użytku utworów chronionych (C). Poruszane zagadnienia dotyczą majątkowych praw autorskich do utworów, których okres ochrony nie minął. Po upływie tego okresu utwór trafia bowiem do domeny publicznej, czyli nie korzysta już w sferze uprawnień majątkowej z przewidzianej prawem autorskim ochrony (kwestia ta zostanie poruszona na zakończenie pkt. A).
Prawo autorskie – czym jest utwór?
Utwór stanowi centralną kategorię prawa autorskiego, wokół której budowane jest pojęcie tego prawa w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym. Zgodnie z art.1 ust.1 pr.aut. utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Przykładowe kategorie utworów wyliczone zostały w art.1 ust. 2 pr.aut. (wśród nich przykładowo utwory plastyczne, fotograficzne, wzornictwa przemysłowego, muzyczne i słowno-muzyczne, audiowizualne – w tym filmowe).
Prace domowe w szkołach podstawowych — zmiany od 1 kwietnia 2024
Utwór – dobro niematerialne
Utwór stanowi dobro niematerialne, które należy odróżnić od przedmiotu materialnego (nośnika materialnego), na którym jest on zwykle utrwalony. Konkretne dzieło zachowuje bowiem swoją tożsamość bez względu na sposób swego uzewnętrznienia. Przykładowo utwór muzyczny pozostanie tym samym utworem niezależnie od tego, czy zostanie zapisany w postaci nut, utrwalony na taśmie lub płycie fonograficznej czy też udostępniony w postaci dźwięku przez wykonującego go artystę. Jako dobro prawne utwór może więc również powstać i funkcjonować bez materialnego utrwalenia (rzecz jasna istnieją także utwory, które są ściśle związane ze swoim materialnym nośnikiem, np. obrazy malarskie czy rzeźby). Ustawa wymaga natomiast, aby utwór został „ustalony w jakiejkolwiek postaci”. Pojęcia „ustalenia” nie można jednak utożsamiać z utrwaleniem.
Utwór utrwalenie i ustalenie
W odróżnieniu od utrwalenia, ustalenie utworu stanowi niezbędną przesłankę objęcia go ochroną prawnoautorską. Poza jednak ogólnym stwierdzeniem, że chodzi tu o ustalenie „w jakiejkolwiek postaci”, ustawa nie precyzuje tego pojęcia. Dokonując jego interpretacji, trzeba więc sięgnąć do ugruntowanego już w tym zakresie poglądu doktryny, zgodnie z którym przez „ustalenie” należy rozumieć takie uzewnętrznienie utworu, które umożliwia zapoznanie się z nim przez co najmniej jedną osobę poza twórcą [4]. Utwór staje się więc społecznym dobrem chronionym przez prawo z momentem jego zakomunikowania [5].
Warunki powstania ochrony utworu
Do powstania ochrony konieczne jest, aby jako uzewnętrzniony rezultat pracy człowieka utwór stanowił przejaw działalności twórczej oraz miał indywidualny charakter. Dopiero łączne spełnienie wszystkich tych cech pozwala na zakwalifikowanie określonego wytworu niematerialnego jako przedmiotu prawa autorskiego. Należy bowiem podkreślić, że przy definiowaniu utworu ustawodawca posłużył się przesłankami o – w zasadzie – pojęciowo różnym charakterze, jedną z nich odnosząc do procesu tworzenia („działalność twórcza”), drugą zaś do rezultatu tego procesu („indywidualny charakter”).
Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny: dostosowanie edukacji do potrzeb ucznia
Wygaśnięcie praw majątkowych do utworu
Jak już zostało zauważone powyżej, prawa osobiste twórcy są nieograniczone w czasie. Inaczej sprawa wygląda w wypadku praw majątkowych. Zgodnie bowiem z art. 36 pr. aut., z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, gasną one z upływem lat siedemdziesięciu: 1) od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych; 2) w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany – od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość; 3) w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca – od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony – od daty jego ustalenia; 4) w odniesieniu do utworu audiowizualnego – od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego; 5) w odniesieniu do utworu słowno-muzycznego, jeżeli utwór słowny i utwór muzyczny zostały stworzone specjalnie dla danego utworu słowno-muzycznego – od śmierci później zmarłej z wymienionych osób: autora utworu słownego albo kompozytora utworu muzycznego.
Opracowanie cudzego utworu – twórczość zależna i inspirowana
Twórczość zależna i inspirowana. Zgodnie z art. 2 ust.1 pr.aut. „Opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego” (tzw. utwór zależny, pochodny). Wspólną cechą opracowań jest to, że są w nich rozpoznawalne twórcze wartości innego dzieła (obok siebie występują elementy twórcze przejęte z utworu pierwotnego – macierzystego, znanego autorowi opracowania, oraz elementy twórcze dodane przez autora opracowania) [6]. Sposób powiązania opracowania z utworem macierzystym jest jednak zróżnicowany w zależności od rodzaju opracowania. Przedmiotem prawa autorskiego każdy z tych rodzajów może być tylko wtedy, gdy opierając się w procesie tworzenia nowego dzieła na cudzym utworze, a nawet dokonując recepcji niektórych jego elementów, twórca opracowania stworzył dzieło, które stanowi przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze [7]. Istotą opracowania jest zatem „twórcza ingerencja” w cudzy utwór lub cudze utwory (przedmiotem opracowania może być nie tylko jeden utwór lub jego część, ale także więcej utworów innego autora), prowadząca do powstania nowego utworu (utworu zależnego, pochodnego), w którym utwór pierwotny jest rozpoznawalny [8].
Opracowanie a zgoda twórcy dzieła macierzystego
Nie ma natomiast mowy o opracowaniu wtedy, gdy z cudzego utworu przejęte są tylko niechronione elementy, takie jak np. sam pomysł, idea, fakty, same wyniki badań i ustalenia naukowe, zastosowana technika artystyczna itd.[9] Stworzenie opracowania nie jest związane z porozumieniem między autorami (autorem dzieła macierzystego i autorem opracowania) i nie wymaga zgody twórcy dzieła macierzystego (z wyjątkiem baz danych spełniających cechy utworu – art. 2 ust. 2 zd. 2 pr. aut.). Natomiast zgodnie z art. 2 ust. 2 zd. 1 pr.aut. „Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły”.
Ekwiwalent za urlop finansowany dotacją oświatową? Rozstrzygnięcie NSA
Opracowanie utworu a możliwe zmiany
Opracowanie cudzego utworu, a następnie jego eksploatacja nasuwa pytanie o problem poszanowania autorskich praw osobistych twórcy dzieła pierwotnego, a w szczególności prawa do autorstwa (art. 16 pkt 1 pr.aut.) oraz nienaruszalności treści i formy utworu (art. 16 pkt 3 pr.aut.)[10]. Do pierwszej z wymienionych kwestii odnosi się bezpośrednio art. 2 ust. 5 pr.aut. W myśl tego przepisu „Na egzemplarzach opracowania należy wymienić twórcę i tytuł utworu pierwotnego”. Co do kwestii drugiej podzielam stanowisko J. Barty i R. Markiewicza, zgodnie z którym prawo do integralności nie odnosi się w zasadzie do zmian, przekształceń treści lub formy dzieła pierwotnego przy tworzeniu dzieła zależnego [11]. W szczególności adaptacja czy przeróbka z natury rzeczy wkracza w integralność utworu i w tym zakresie nie może być mowy o naruszeniu prawa. Niemniej dozwolone powinny być tylko takie zmiany, które są konieczne lub uzasadnione ze względu na charakter opracowania.
Zmiana treści utworu a naruszenie praw autora
W wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie [12] podkreślono, iż „nie każda zmiana dowolnego elementu treści lub formy utworu narusza prawo do jego integralności (art. 16 pkt 3 pr. aut.), lecz tylko taka jego zmiana, która «zrywa» lub «osłabia» więź twórcy z utworem, usuwa lub narusza więź między utworem a cechami indywidualizującymi jego twórcę. Tak oznaczonych cech naruszenia prawa do integralności utworu nie spełniają drobne zmiany elementów jego treści i formy, które nie uchylają atrybucji utworu”. „Oznacza to, że nie każda zmiana stanowi naruszenie i dozwolone są drobne zmiany treści lub formy odnoszące się do elementów utworu, nie naruszające wspomnianej więzi”[13]. Ocena naruszenia więzi twórcy z jego dziełem powinna być w możliwie dużym stopniu zobiektywizowana, odwoływać się do powszechnych i typowych miar społecznych. Analogicznie do przypadku innych praw o charakterze osobistym ocena, czy nastąpiło jego naruszenie, nie może być dokonana według miary indywidualnej wrażliwości osoby, która czuje się dotknięta zachowaniem innej osoby [14].
Prawo autorskie – opracowanie czy dzieło inspirowane?
Uprawnienia twórcy składające się na każde z autorskich praw osobistych kształtują się nieco odmiennie w poszczególnych dziedzinach twórczości. Wpływ różnic gatunkowych pomiędzy utworami staje się szczególnie widoczny i doniosły zwłaszcza na tle prawa do integralności dzieła [15]. Zgodnie z art. 2 ust. 4 pr. aut. „Za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem”. Utworów inspirowanych nie traktuje się jako opracowanie, bowiem związek, jaki występuje między dziełem, które stało się inspiracją dla innego autora (dziełem inspirującym), a dziełem powstałym w wyniku inspiracji (dziełem inspirowanym) nie polega na przejęciu twórczych zawartości. W efekcie utwór inspirowany nie zawiera elementów twórczych pochodzących od różnych osób [16].
Czym jest utwór inspirowany?
Charakterystykę utworu inspirowanego znajdujemy w niepublikowanym wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 15.9.1995 r. [17]. W orzeczeniu tym sąd stwierdził, że „Utwór powstały z podniety twórczej innego utworu jest objęty prawem autorskim niezależnym. Przez utwór inspirowany należy rozumieć zaczerpnięcie wątku cudzego utworu, a zgoda autora dzieła inspirującego jest zbędna. Wykorzystanie bowiem cudzego pomysłu (…) przy oryginalnej treści nowego dzieła nie stanowi jeszcze opracowania cudzego utworu, ale własny oryginalny utwór”. W wyroku z dnia 10.05.1963 r. [18]. Sąd Najwyższy wskazał, że „Jeżeli twórczość autora została tylko pobudzona przez cudze dzieło, ale nie przejmuje on do swego utworu ani treści, ani formy dzieła cudzego, to mamy wtedy do czynienia z twórczością samodzielną (…). Inaczej przedstawia się zagadnienie przy tzw. prawach zależnych (…). Opracowania te (przeróbki) w myśl prawa polegają z reguły na recepcji treści, a niekiedy i formy cudzego dzieła”. Wykonywanie praw do utworu inspirowanego nie jest ograniczone (jak przy opracowaniach) zezwoleniem autora dzieła inspirującego, a sam utwór inspirowany jest utworem samoistnym[19].
Bez podatku za laptopy i bony na laptopy dla uczniów i nauczycieli
Zależność między dziełem macierzystym a inspirowanym lub opracowaniem
Na zakończenie niniejszego pkt. opracowania należy zauważyć, że o istnieniu relacji dzieło inspirowane – dzieło inspirujące, tak samo, jak do ustalenia zależności pomiędzy opracowaniem a dziełem macierzystym, nie wystarcza samo podobieństwo w zakresie niektórych elementów porównywanych dzieł. Podobieństwo może być bowiem skutkiem ograniczonej swobody twórczej wynikającej ze specyfiki twórczości albo stanowić efekt przypadku, albo u jego źródła leży korzystanie przez autorów z tych samych źródeł [20].
Dozwolony użytek utworów chronionych – prawo autorskie
Dozwolony użytek to uregulowane przez prawo sytuacje, w których możliwe jest nieodpłatne lub odpłatne korzystanie z chronionego utworu bez zgody uprawnionego. Ustawa uwzględnia tu więc określone interesy osobiste użytkowników, choć w znacznej mierze regulacje takie wprowadzane są z uwagi na interesy publiczne (swoboda wypowiedzi, dostęp do informacji, edukacja, badania naukowe, upowszechnianie kultury itp.) [21]. Z uwagi na interes, ze względu na który następuje ograniczenie monopolu prawno-autorskiego twórcy, wyróżnia się zatem dozwolony użytek osobisty (prywatny) i publiczny. Należy przy tym podkreślić, że jak podkreśla się w orzecznictwie i literaturze, przepisy o dozwolonym użytku, wprowadzające wyjątki w sferze bezwzględnych praw autorskich, podlegają ścisłej interpretacji i nie można ich stosować w drodze analogii. Ewentualne wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść autora i uznać, że określona sfera eksploatacji, która nie jest wyraźnie wyłączona, wymaga jego zezwolenia [22]. Dozwolony użytek nie może ponadto naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy (art. 35 pr.aut.).
Dozwolony użytek osobisty
Kwestię dozwolonego użytku osobistego reguluje art. 23 pr.aut. Stanowi on, że „Bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym (ust. 1). Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego (ust. 2)”. Ta postać dozwolonego użytku dotyczy tylko osób fizycznych (lub wskazanej powyżej grupy takich osób), przy czym postać korzystania jest dowolna, a zatem odnosi się ona do wszystkich pół eksploatacji utworu [23]. Dozwolony użytek osobisty nie ma natomiast zastosowania do osoby prowadzącej działalność gospodarczą i osiągającej zyski z tego tytułu [24].
Dozwolony użytek publiczny
Dozwolony użytek publiczny obejmuje publiczne wykorzystanie utworów przez różne podmioty – osoby fizyczne, prawne, wybrane kategorie instytucji. Ustawa, wskazując konkretne postaci dozwolonego użytku, wskazuje podmioty uprawnione do korzystania oraz jego cel i zakres [25]. Poniżej wskazane zostaną najbardziej typowe sytuacje. Zgodnie z art. 24 pr.aut. „Wolno rozpowszechniać za pomocą anteny zbiorowej oraz sieci kablowej utwory nadawane przez inną organizację radiową lub telewizyjną drogą satelitarną albo naziemną, jeżeli następuje to w ramach równoczesnego, integralnego i nieodpłatnego rozpowszechniania programów radiowych lub telewizyjnych i przeznaczone jest do oznaczonego grona odbiorców znajdujących się w jednym budynku, lub w domach jednorodzinnych obejmujących do 50 gospodarstw domowych (ust. 1). Posiadacze urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego mogą za ich pomocą odbierać nadawane utwory, choćby urządzenia te były umieszczone w miejscu ogólnie dostępnym, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych (ust. 2)”. Uregulowanie art. 24 ust. 2 pr.aut. wprowadza ograniczenie prawa twórcy do wynagrodzenia, zezwalając posiadaczom urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego do odbierania za ich pomocą nadawanych utworów, choćby urządzenia te były umieszczone w miejscu ogólnie dostępnym, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych.
Dozwolony użytek publiczny a korzyści materialne
Wyjątek od tego ograniczenia wskazuje, że rozpowszechnianie utworów w sposób określony w powołanym przepisie nie może łączyć się z korzyścią majątkową. Ogólne sformułowanie „jeżeli nie łączy się z tym„ (odbieraniem nadawanych utworów przez posiadaczy urządzeń, nawet gdy są one umieszczone w miejscu ogólnie dostępnym) przemawia za przyjęciem, że chodzi nie tylko o działalność zarobkową opartą na korzystaniu z programów radiowych i telewizyjnych, ale także, gdy nie stanowi ono głównego elementu takiej działalności [26]. Warto przytoczyć w tym kontekście Wyrok SA w Warszawie z dnia 13 marca 2018 r, w myśl którego „Publiczne odtwarzanie utworów audiowizualnych w pokojach hotelowych przez pozwanego, w ramach prowadzonej działalności hotelarskiej i uzyskiwanie z tego tytułu pośrednio korzyści (podwyższenie standardu pokoi, co ma wpływ na cenę świadczonych usług), jako niemieszczące się w granicach licencji ustawowej z art. 24 pr.aut. jest działaniem niedozwolonym. W takim wypadku na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 1 pr.aut. podmiot uprawniony, którego prawa zostały naruszone, może żądać zaniechania dalszego naruszania”[27].
Na czym polega prawo przedruku
Następną sytuacją wymagającą wskazania jest tzw. „prawo przedruku”. Zagadnienie to uregulowane zostało w art. 25 pr.aut. Zgodnie z tym przepisem wolno rozpowszechniać w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji już rozpowszechnione sprawozdania o aktualnych wydarzeniach, artykuły na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne (chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zabronione) oraz aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie. Takim dozwolonym rozpowszechnianiem objęte zostały także krótkie wyciągi ze sprawozdań i artykułów, o których mowa w zdaniu poprzedzającym, przeglądy publikacji i utworów rozpowszechnionych, a także krótkie streszczenia rozpowszechnionych utworów. Przytoczone w tym miejscu regulacje stosuje się odpowiednio do publicznego udostępniania utworów w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. Ponadto w programach informacyjnych wolno w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach przytaczać utwory udostępniane podczas tych wydarzeń, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji (art. 26 pr.aut.). W tych samych granicach wolno również korzystać z przemówień politycznych i mów wygłoszonych na publicznych rozprawach, a także fragmentów publicznych wystąpień, wykładów oraz kazań. Nie upoważnia to jednak do publikacji zbiorów tego rodzaju utworów (art. 26 (1) pr.aut.).
Prawo autorskie – wykorzystanie utworów w celach dydaktycznych lub naukowych
Z kolei w celach dydaktycznych lub naukowych instytucje oświatowe oraz podmioty, o których mowa w art. 7 ust. 1 pkt 1, 2 i 4-8 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, mogą na potrzeby zilustrowania treści w tych celach przekazywanych korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów. W przypadku publicznego udostępniania utworów w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym korzystanie, o którym tu mowa, jest dozwolone wyłącznie dla ograniczonego kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe, zidentyfikowanych przez podmioty wymienione w zdaniu poprzedzającym (art. 27 pr.aut.). W celach dydaktycznych i naukowych wolno także w podręcznikach, wypisach i antologiach zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów (art. 27(1) pr.aut.).
Ceremonie religijne i uroczystości publiczne a prawo autorskie
Art. 31 pr. aut. reguluje dozwolony użytek utworów podczas ceremonii religijnych oraz oficjalnych uroczystości organizowanych przez władze publiczne. Stanowi on, że podczas takich wydarzeń wolno korzystać z utworów, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej. Wolno nieodpłatnie publicznie wykonywać lub odtwarzać przy pomocy urządzeń, lub nośników znajdujących się w tym samym miejscu co publiczność rozpowszechnione utwory podczas imprez szkolnych oraz akademickich, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej i artyści wykonawcy oraz osoby odtwarzające utwory nie otrzymują wynagrodzenia. Rozwiązań tu wskazanych nie stosuje się natomiast do korzystania z utworów podczas imprez reklamowych, promocyjnych i wyborczych.
Prawa autorskie w kontekście użycia utworu do celów reklamowych lub promocyjnych
W celach reklamowych bowiem zakres dopuszczalności korzystania z utworów określony został w art. 33(3). W myśl tego przepisu „Wolno korzystać z utworów w celu reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznej sprzedaży utworów, w zakresie uzasadnionym promocją tej wystawy lub sprzedaży, z wyłączeniem innego handlowego wykorzystania (ust. 1). Korzystanie, o którym tu mowa w ust. 1, dotyczy w szczególności publicznie dostępnych wystaw w muzeach, galeriach, salach wystawowych i obejmuje korzystanie z utworów w ogłoszeniach, katalogach i innych materiałach rozpowszechnianych dla promocji wystawy lub sprzedaży oraz wystawienie, lub inne udostępnianie egzemplarzy utworów dla tych celów (ust. 2)”.
Prawo cytatu – zakres i regulacje prawne
W ramach omawianych tu zagadnień na szczególną uwagę zasługuje tzw. „prawo cytatu”. Zgodnie z art. 29 pr.aut. „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości”. W przytoczonym przepisie chodzi o włączenie cudzego utworu do utworu stanowiącego samoistną całość, niestanowiącego wyłącznie autorskiego zbioru cytatów (utworu w rozumieniu art. 3 pr.aut.), takich jak wypisy czy antologie. W literaturze zwraca się uwagę, że na gruncie obecnego stanu prawnego utwory plastyczne i fotograficzne (niekoniecznie „drobne”) mogą być cytowane w całości [28].
Utwór „drobny„ w świetle prawa autorskiego
Omawiany tu przepis przewiduje, że wykorzystany może być drobny utwór w całości, inne utwory mogą być wykorzystane w urywkach lub fragmentach. Ustawa nie definiuje pojęcia drobnego utworu, jednak wydaje się, że czynnikiem decydującym o uznaniu danego utworu za należący do tej kategorii będzie głównie „rozmiar„ rozumiany jako objętość, wielkość, czas trwania, podlegający relatywizacji w odniesieniu do konkretnej kategorii utworów[29]. Relacja pomiędzy inkorporowanym utworem a całością powstającego dzieła ma znaczenie dla określenia dozwolonej wielkości przytaczanego utworu. Za niedopuszczalne uważa się przytoczenie dużej części czyjegoś dzieła i dopisanie kilku słów własnego komentarza. Zatem, choć proporcja nie ma znaczenia dla powstania nowego utworu, to ma znaczenie dla oceny spełnienia przesłanek prawa cytatu [30]. Należy przy tym przyjąć, że „przytoczenie„ może odbywać się w każdy sposób, tj. na każdym polu eksploatacji [31].
Cytat nie może być przeważającą częścią utworu
Cytaty wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość, a zatem materiał, w którym został on wykorzystany, sam powinien mieć twórczy charakter. Jak słusznie podkreśla B. Błońska, „Wymóg dotyczący samoistności utworu oznacza także, że stworzony z użyciem cytatu utwór jest utworem samodzielnym – w tym sensie, że cytat nie jest jego przeważającą treścią, a usunięcie cytatu byłoby równoznaczne z nieistnieniem utworu”[32]. W orzecznictwie słusznie zwrócono uwagę, że cytat ma służyć informacji, ugruntowaniu własnego poglądu, uczynieniu własnych wywodów bardziej zrozumiałymi. Zakres cytowania musi jednak pozostawać w ścisłym związku z celem, jakiemu służy. Dlatego przyjmuje się, że wskazówką, iż mamy do czynienia z niedozwolonym wykorzystaniem cudzego dzieła, jest brak wewnętrznego, niezbędnego związku między wywodami autora posługującego się cytatem a treścią cytatu. Cel wyjaśniania oznacza, że bez cytatu dzieło byłoby w danym fragmencie niejasne lub co najmniej trudne do zrozumienia dla przeciętnego odbiorcy. W każdym razie jednak cytowany urywek lub nawet cały drobny utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu własnej twórczości, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne, samoistne dzieło [33].
„Instytucja cytatu jest najlepszym przykładem potwierdzającym tezę o niezbędności dozwolonego użytku publicznego utworów dla rozwoju i popularyzacji twórczości. Nie bez powodu sądy rozstrzygające spory na tle korzystania z cytatu oznaczają zakres autorskich praw majątkowych z uwzględnieniem takich wartości, jak prawo do przekazywania i pozyskiwania informacji i idei, swoboda wypowiedzi artystycznej czy – ogólniej ujmując – wolność słowa, które gwarantowane są przez art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności” [34].
Dozwolony użytek – konieczność podania nazwiska twórcy i źródła
Na zakończenie rozważań dotyczących dozwolonego użytku utworów chronionych należy zauważyć, że zgodnie z art. 34 pr.aut. „Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej”. Przytoczony przepis z jednej strony zabezpiecza zatem osobiste prawa autorskie twórcy użytkowanego (wykorzystanego) utworu (prawo do autorstwa), z drugiej zaś odnosi się do jego interesów majątkowych. Regułą jest, że zarówno w wypadku osobistego jak i publicznego dozwolonego użytku, za korzystanie z utworu wynagrodzenie nie przysługuje.
Kiedy twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia?
W drodze wyjątku od wskazanej powyżej reguły prawo do wynagrodzenia przysługiwać będzie w następujących przypadkach:
- Korzystania z już rozpowszechnionych artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne oraz aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji (art. 25 ust. 2 pr.aut.),
- Zamieszczania drobnych utworów lub fragmentów większych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach w celach dydaktycznych i naukowych (art. 27(1) pr.aut.),
- Użyczania egzemplarzy utworów wyrażonych słowem, powstałych lub opublikowanych w języku polskim w formie drukowanej przez biblioteki publiczne (art. 28 ust. 4 w zw. z art. 35(1) i nast. pr.aut.),
- Rozpowszechniania opublikowanych utworów plastycznych i fotograficznych w encyklopediach i atlasach, jeżeli nawiązanie porozumienia z twórcą celem uzyskania jego zezwolenia napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody (art. 33 pkt 3 pr.aut.),
- Zgłoszenia przez uprawnionego żądania zapłaty godziwej rekompensaty za korzystanie z utworu jako utworu osieroconego w przypadku stwierdzenia wygaśnięcia statusu utworu osieroconego (art. 35(8) ust. 5 pr.aut.)[35].
Autor: Dr hab. Lech Jaworski
